«Θέλω οι φοιτητές μου να καταλάβουν ότι η ιατρική δεν είναι μόνο επιστήμη, αλλά και τέχνη που απαιτεί ανθρωπιά, ενσυναίσθηση και αντοχή στα δύσκολα»
Συνέντευξη στην Νανά Παλαιτσάκη
Πάντα πίστευα και πιστεύω ότι το πιο συναρπαστικό στην δημοσιογραφική πορεία μου τα τελευταία 34 χρόνια, είναι οι μαγικοί άνθρωποι που συνάντησα. Άνθρωποι – προσωπικότητες, στον τομέα τους ο καθένας, άλλοι περισσότερο αντισυμβατικοί και άλλοι διόλου, άνθρωποι όμως που διακρινόντουσαν για το πάθος, το όραμα, την πίστη τους, την οξυδέρκειά τους , την προσήλωση στις αξίες τους και την σεμνότητα στις αναφορές των διακρίσεών τους.
Η Καθηγήτρια Αιματολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ελευθερία Χατζημιχαήλ, ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Ξέρετε τι ένιωσα όταν ολοκληρώθηκε η συνέντευξη; Όσο υπάρχουν δάσκαλοι – επιστήμονες όπως εκείνη, μπορούμε να ελπίζουμε ότι τίποτα δεν έχει χαθεί …
Με μια πορεία που την βρίσκω γεμάτη πάθος και προσφορά ξεκινάμε την κουβέντα μας.
(Αν έχετε φτιάξει καφέ ή αν είναι βράδυ και έχετε ένα ποτήρι κρασί, πιστέψτε με, θα την απολαύσετε)
Γιατί γίνατε αιματολόγος;
Ήταν κάτι που προέκυψε. Δεν είμαι καν σίγουρη εάν την Αιματολογία την επέλεξα ή επέλεξε εκείνη εμένα. Η Αιματολογία δεν ήταν (και δεν είναι ούτε και σήμερα) μάθημα κορμού στο Πρόγραμμα Σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Είχα παρακολουθήσει διαλέξεις του αείμνηστου Καθηγητή Κ.Λ. Μπουραντά, αλλά την γνώρισα καλύτερα όταν μια συμφοιτήτριά μου με παρότρυνε να κάνουμε κάποια εργασία για ένα φοιτητικό συνέδριο. Αυτή ήταν η αρχή. Μετά με μάγεψε. Την καταλάβαινα και με τραβούσε. Ήταν μια σχετικά καινούρια ειδικότητα όταν αποφοίτησα και θυμάμαι Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου μας να με συμβουλεύει να μην την ακολουθήσω γιατί θα μείνω άνεργη. Έτσι αρχικά δήλωσα Παθολογία. Ξεκινώντας όμως το Αγροτικό (Υπηρεσία Υπαίθρου) έπρεπε να κάνω μια τρίμηνη εκπαίδευση στο νοσοκομείο και εκεί διαπίστωσα ότι ως Παθολόγος δεν θα μπορούσα να οδηγήσω πολλούς ασθενείς στην ίαση και επίσης ένιωθα ότι ποτέ δεν θα μπορούσα να αγγίξω την τελειότητα, γιατί η Παθολογία θεωρούσα ότι είναι όλη η Ιατρική. Που να φανταστώ τότε ότι η Αιματολογία ήταν και είναι κάτι περισσότερο! Εν τέλει ακολούθησα την καρδιά μου και επέλεξα αυτό που με συνάρπαζε περισσότερο. Και το ίδιο συμβουλεύω και τους φοιτητές μου: να επιλέξουν μια ειδικότητα που αγαπούν. Μόνο έτσι θα γίνουν πολύ καλοί και θα αντέξουν τις δυσκολίες.
Ποιοι είναι οι κυριότεροι σταθμοί στην καριέρα σας μέχρι σήμερα;
MD, PhD, Καθηγητής Ογκολογίας
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Θα έλεγα η γνωριμία μου με τον μέντορά μου, τον αείμνηστο Καθηγητή Ευάγγελο Μπριασούλη. Και είμαι σχεδόν σίγουρη ότι όσοι δούλεψαν κοντά του θα έλεγαν το ίδιο. Μια γνωριμία που με άλλαξε ως άνθρωπο, μου έδωσε φτερά και με έκανε να πιστέψω ότι όλα είναι δυνατά. Ένας διορατικός επιστήμονας, με όραμα, με πίστη, γεμάτος ενέργεια και όρεξη για δουλειά. Μας άλλαξε με τον τρόπο σκέψης του, με τις αστείρευτες γνώσεις του, με τη σοφία του και το μεγαλείο της ψυχής του. Ένας μεγάλος Δάσκαλος.
Μετά θα επέλεγα την ημέρα της εκλογής μου στη βαθμίδα της Επίκουρης Καθηγήτριας, αν και νομίζω έκλαψα περισσότερο την ημέρα της εξέλιξής μου. Ήταν μακρύ το ταξίδι μέχρι να φτάσω αυτούς τους στόχους. Δύσβατο και συχνά μοναχικό. Μπορεί πολλοί να νομίζουν ότι ήταν στα πλαίσια φιλοδοξίας ή ματαιοδοξίας, αλλά αυτό που επιθυμούσα ήταν ως μέλος ΔΕΠ ήταν να διδάξω τους φοιτητές μου με έναν λίγο διαφορετικό τρόπο σε σχέση με αυτόν που εγώ διδάχθηκα την Ιατρική. Ακόμα το παλεύω!
Τι κόστος είχε στην προσωπική σας ζωή, (αν είχε) η ενασχόλησή σας με την επιστήμη;
Αντιλαμβάνομαι γιατί κάνετε αυτήν την ερώτηση. Όπως συμβαίνει σε κάθε απαιτητική και πολυδιάστατη καριέρα, είχε σίγουρα κάποιο κόστος στην προσωπική μου ζωή.
Ωστόσο, προσπαθούσα πάντα να κρατώ ισορροπίες και να συνδυάζω επαγγελματική και προσωπική ζωή, ήδη από τα μαθητικά μου χρόνια. Η ισορροπία είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε εξέλιξη στη ζωή μας. Το πάθος μου για την επιστήμη δεν είναι αποκομμένο από την αγάπη μου για τους δικούς μου ανθρώπους· αντίθετα, αντλώ έμπνευση από αυτούς για να συνεχίσω. Δεν ένιωσα ποτέ να μου λείπει κάτι ιδιαίτερα. Και όταν το ένιωθα, φρόντιζα να το καλύψω. Αναγνωρίζω ότι σε κάποιες στιγμές μπορεί να έχασα στιγμές της καθημερινότητας, αλλά ποτέ δεν έχασα την ουσία. Ίσως μου έλειψε λίγος ύπνος με τις εφημερίες και τα ξενύχτια καθώς μεγάλωναν τα παιδιά μου, δεν ήμουν η κλασσική μητέρα που παίρνει του βαθμούς από το σχολείο και έχω χάσει πάρα πολλές σχολικές γιορτές. Θα ήθελα επίσης το 24ωρο να είχε 1-2 ώρες παραπάνω. Αν μπορούσα θα τις αγόραζα. Όμως όλα ξεχνιούνται όταν πετυχαίνεις τους στόχους σου και υπάρχει ηρεμία και στο σπίτι παρόλες τις δυσκολίες της καθημερινότητας. Για μένα, η προσωπική ζωή και η επιστήμη αλληλοσυμπληρώνονται: η μία δίνει σκοπό στην άλλη. Η διαχείριση του χρόνου πάντως είναι πολύ σημαντική. Δεν πρέπει να αφήνεις να περνάει ο χρόνος χαμένος. Αύριο δεν θα είναι καλύτερα και πρέπει να ζεις την κάθε στιγμή.
Ως μητέρα υπήρξατε ενοχική κάποια στιγμή και αν ναι, πως το διαχειριστήκατε;
Δύσκολη ερώτηση. Πιστεύω ότι υπήρξα, όπως πιστεύω ότι συμβαίνει σε πολλές εργαζόμενες γυναίκες που προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα στις απαιτήσεις της καριέρας και της οικογένειας. Υπήρξαν στιγμές που ένιωθα ότι αφιέρωνα περισσότερο χρόνο στους φοιτητές ή τους ειδικευόμενούς μου από ότι στους γιους μου. Ειδικά, όταν ο μεγάλος μου ο γιος περνούσε μια δύσκολη περίοδο αισθάνθηκα πολύ ενοχικά και ένιωσα ότι ίσως φταίω εγώ για αυτό. Αποδέχθηκα όμως την κατάσταση, εξέτασα όλες τις παραμέτρους και για να διαχειριστώ το αίσθημα της ενοχής, εστίασα στη δημιουργία μιας ανοιχτής και ειλικρινούς σχέσης μαζί του. Στάθηκα δίπλα του και το ξεπεράσαμε. Δεν φταίνε πάντα οι γονείς για όλα, αν και καλό είναι να κάνουμε και εμείς την αυτοκριτική μας. Νομίζω ότι τα παιδιά μας θέλουν αγάπη, να είμαστε δίπλα τους σταθερά, να νιώθουν άνετα να μας λένε ότι τα προβληματίζει, να νιώθουν κοντά μας ασφαλή, να συγχωρούμε τα λάθη τους αλλά και να βάζουμε όρια. Και σίγουρα θέλουν να μας βλέπουν ευτυχισμένους. Το γεγονός ότι σήμερα βλέπω τους γιους μου να προχωρούν με επιτυχία παρόλες τις δυσκολίες και ότι όταν έχουν ένα οποιαδήποτε πρόβλημα θα με πάρουν αμέσως τηλέφωνο για βοήθεια με κάνει να πιστεύω ότι κάτι καλό έκανα. Η συμφωνία μας είναι ότι θα αντέξω τα πάντα, αρκεί να μου λένε την αλήθεια. Θέλω να είναι ανεξάρτητα και στα δύσκολα να είμαι το λιμάνι τους για ανεφοδιασμό.
Γιατί επιλέξατε να μείνετε στην Ελλάδα;
Η αλήθεια είναι ότι δύο φορές δούλεψα στο εξωτερικό: μια στην Αγγλία και μια στην Αμερική. Και τις δύο φορές μου πρότειναν να μείνω, αλλά και τις δύο φορές επέλεξα να επιστρέψω, για πολλούς λόγους. Πρώτα από όλα η Ελλάδα είναι μια υπέροχη χώρα, με υπέροχους ανθρώπους. Το καταλαβαίνεις αυτό, όταν φεύγεις στο εξωτερικό. Γρήγορα αισθάνεσαι τον νόστο. Από την άλλη η Ελλάδα είναι η χώρα που με ανέθρεψε, που με σπούδασε δωρεάν, που με ενέπνευσε και που μου έδωσε τις βάσεις για την ακαδημαϊκή μου πορεία και ανθρώπους που διαμόρφωσαν την προσωπικότητα μου. Θεώρησα καθήκον μου να επιστρέψω και να συμβάλω στην ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης εδώ, αλλά και στην εκπαίδευση της νέας γενιάς γιατρών.
Στο εξωτερικό και ειδικά στην Αμερική αν και αισθάνθηκα μια ιδιαίτερη ελευθερία, ένιωθα ότι πλήρωνα και τον αέρα που ανέπνεα. Κινητήριος δύναμη για όλα είναι το χρήμα. Στην Ελλαδίτσα μας είναι αλλιώς. Υπάρχει κάτι βαθιά συναισθηματικό στη σύνδεση με τον τόπο σου, με την κουλτούρα και τους ανθρώπους του. Πηγαίνεις στη θάλασσα, βουτάς τα πόδια σου στο νερό, αγναντεύεις τον ορίζοντα ή ανεβαίνεις σε μια κορυφή ενός βουνού, κοιτάς τον ήλιο και αισθάνεσαι ηρεμία και ευγνωμοσύνη για αυτόν τον ευλογημένο τόπο. Η Ελλάδα είναι μοναδική.
Φυσικά, το να μείνω στην Ελλάδα δεν ήταν πάντα εύκολο. Υπήρχαν και υπάρχουν προκλήσεις, όμως αυτές με έκαναν πιο δυνατή και δημιουργική. Πιστεύω βαθιά ότι η επιστήμη και η εκπαίδευση μπορούν να φέρουν αλλαγή και προοπτική σε αυτή τη χώρα, και είναι τιμή μου να είμαι μέρος αυτής της προσπάθειας.
Υπάρχει κάποια στιγμή που στην πορεία σας ως γιατρός δεν θα την ξεχάσετε ποτέ;
Είναι πολλές στιγμές και ευτυχώς η καριέρα μου δεν έχει τελειώσει και ανυπομονώ και για τις επόμενες. Σημαντικές στιγμές είναι οι μικρές καθημερινές νίκες αλλά ανεξίτηλες και οι στιγμές που χάνουμε κάποιον άρρωστο. Και αυτό που προσπαθούμε μέσα από την καθημερινή δουλειά, τη συνεχή εκπαίδευση, την ανάπτυξη της εργαστηριακής και της κλινικής έρευνας είναι να υπάρχουν όλο και περισσότερες μικρές, καθημερινές νίκες. Οφείλω να ομολογήσω όμως ότι εκτός από τις στιγμές που αφορούν τους ασθενείς, σημαντικές είναι για εμένα και οι στιγμές που βλέπω φοιτητές ή συνεργάτες μου να προοδεύουν, να ξεχωρίζουν και να πετυχαίνουν τους στόχους τους. Αυτό με γεμίζει χαρά και αισιοδοξία και με κάνει να αντέχω τις αναπόφευκτες ήττες.
Πόσο επηρεάζει την καθημερινότητά σας, η επαγγελματική προσήλωση σ’ ένα αντικείμενο που σας φέρνει συνεχώς σ’ επαφή με την φθορά, με την νόσο, με την ανακοίνωση κακών ειδήσεων…
Θα ήταν ψέμα εάν έλεγα ότι δεν με επηρεάζει. Μέχρι και σήμερα, κάθε φορά που πρέπει να ανακοινώσω σε ένα ασθενή ότι πάσχει από μια σοβαρή ασθένεια όπως είναι η οξεία λευχαμία, νιώθω ότι ασπρίζει άλλη μια τρίχα από τα μαλλιά μου. Ταυτίζεσαι με τους ασθενείς, με τις ηλικίες τους, με το επάγγελμά τους, ή με την ιδιότητά τους. Όταν ενημερώνω μια νεαρή μητέρα, ξέρω ότι αυτό που την απασχολεί εκείνη τη στιγμή είναι ποιος θα πάει να πάρει τα παιδιά της από το σχολείο και όχι πόσο δύσκολες θα είναι οι χημειοθεραπείες. Και κάθε φορά σκέφτομαι ότι αύριο μπορεί εγώ να είμαι στη θέση τους. Για αυτό και προσπαθώ να είμαι ο γιατρός που εγώ θα ήθελα να έχω. Δεν ξέρω αν το καταφέρνω, αλλά το προσπαθώ. Και τα μαλλιά μου τα βάφω εδώ και χρόνια. Είναι πολλές οι διαγνώσεις που έχω ανακοινώσει δυστυχώς.
Η διαχείριση βέβαια αυτών των προκλήσεων απαιτεί ισχυρή ψυχική ανθεκτικότητα. Συχνά την χάνω. Η ομάδα μου, όμως αποτελεί σημαντική πηγή υποστήριξης. Τους ευχαριστώ για αυτό.
Πως αποφορτίζεστε;
Ο Καθηγητής μου – ο αείμνηστος Βαγγέλης Μπριασούλης έλεγε ότι το καλύτερο αντικαταθλιπτικό για τον ιατρό είναι η έρευνα. Όταν το έλεγε, γελούσα. Τώρα το πιστεύω. Συχνά λοιπόν η απόδραση από την καθημερινότητα, περιλαμβάνει λίγο ακόμα Ιατρική απλά σε άλλη μορφή, μέσω της έρευνας, της διδασκαλίας ή της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης. Είναι πολύ ωραίο να σχεδιάζεις πειράματα, πρωτόκολλα ή προγράμματα μαθημάτων. Μου αρέσει να είμαι δημιουργική. Κατά τα άλλα, με αποφορτίζει να ακούω μουσική, να περπατάω, να ταξιδεύω αλλά κυρίως να μιλάω και να γελάω με αγαπημένα μου πρόσωπα. Η ανθρώπινη επαφή είναι πολύ σημαντική, και το γέλιο φάρμακο. Απολαμβάνω όμως εξίσου και την απόλυτη ησυχία αν είμαι μόνη μου.
Ποιο είναι το αγαπημένο σας βιβλίο και γιατί;
Μου έκαναν σχετικά πρόσφατα αυτήν την ερώτηση και αρχικά δυσκολεύτηκα να απαντήσω γιατί έχω διαβάσει στο παρελθόν πολλά βιβλία. Πάρα πολλά βιβλία. Στο σαλόνι του σπιτιού μας, όπου μεγάλωσα η μητέρα μου είχε μια μεγάλη βιβλιοθήκη, και όχι εταζέρες με ασημικά ή γυαλικά. Μέχρι και σήμερα ξεχωρίζω τα σπίτια σε σπίτια με ή χωρίς βιβλιοθήκη, ασυναίσθητα, αν και έχουμε περάσει πλέον στην ψηφιακή εποχή. Ένα καλό βιβλίο πάντως για εμένα είναι αυτό που σε ταξιδεύει ή αισθάνεσαι την ανάγκη να το δωρίσεις. Έτσι, αυτά που έχω δωρίσει είναι από τα μαθητικά μου χρόνια «ο Αλχημιστής» και τώρα πρόσφατα το «Σουσάμι άνοιξε». Για τον «Αλχημιστή» νομίζω δε χρειάζεται να πω πολλά. Το «Σουσάμι άνοιξε» ήταν βιβλίο αποκάλυψη ή καθρέφτης για μένα. Διαβάζοντας το βρήκα κομμάτια του εαυτού μου, αλλά μου έδωσε και μια άλλη ταπεινή, και ταυτόχρονα τολμηρή οπτική για ένα κόσμο «ανοικτό», «ελεύθερο» όπου μπορεί ο καθένας με ένα υγιή τρόπο να δημιουργήσει. Προσωπικά, αντιλήφθηκα ότι αν και «ελβετικός σουγιάς» αυτό που πάντα ήθελα να γίνω ήταν «πολύμπριζο» και η «αφορμή» χωρίς να «φωνάζω». Επίσης ο κόσμος θα ήταν πολύ καλύτερος, εάν «σκοτώναμε το εγώ μας». Αλλά ξέρετε, είναι πολύ ωραίο και εύκολο αυτά να τα γράφεις ή να τα διαβάζεις. Το δύσκολο είναι τα εφαρμόζεις, ειδικά καθημερινά. Σας προτρέπω να το διαβάσετε ή μάλλον θα σας το χαρίσω!
Και ποιο είναι το αγαπημένο σας συγκρότημα ή τραγούδι;
Αγαπημένος μου τραγουδιστής μικρή ήταν ο Bruce Springsteen, κατέχει ακόμα μια θέση ψηλά στις προτιμήσεις μου. Ήμουν πολύ τυχερή που τον είδα σε συναυλία του, όταν ήμουν στην Αμερική. Πρέπει να πω ότι ακούω μουσική συνέχεια. Όταν δουλεύω στο σπίτι ή όταν περπατάω ή οδηγάω και μου αρέσει να ανακαλύπτω καινούρια τραγούδια. Όσο μεγαλώνω αλλάζουν οι προτιμήσεις μου ανάλογα κάθε φορά και με το τι ζω. Δύσκολα θα ξεχώριζα ένα τραγούδι, θα αδικούσα πολλά άλλα. Η μουσική πάντως είναι λυτρωτική, περισσότερο και από τα βιβλία πιστεύω.
Η εξέλιξη στην αιματολογία, η αξία των καινοτόμων φαρμάκων για την θεραπεία νοσημάτων που μέχρι πριν λίγο καιρό ήταν ανίατα , οι κλινικές μελέτες που είναι σε εξέλιξη στην χώρα μας και τα χαρακτηριστικά του Καλού Γιατρού.
Ποια αιματολογικά νοσήματα, τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας νέων θεραπευτικών σχημάτων αντιμετωπίζονται στο μεγαλύτερο ποσοστό;
Θα ξεκινήσω με την Χρόνια Μυελογενή Λευχαιμία. Η εισαγωγή των αναστολέων τυροσινικής κινάσης (TKIs), όπως το imatinib και οι νεότεροι παράγοντες (dasatinib, nilotinib, bosutinib), έχει μετατρέψει τη ΧΜΛ σε μια χρόνια νόσο με εξαιρετική μακροχρόνια επιβίωση. Πολλοί ασθενείς μπορούν πλέον να διατηρούν φυσιολογική ζωή και σε ορισμένες περιπτώσεις διακόπτεται η θεραπεία. Η οξεία προμυελοκυτταρική λευχαιμία που άλλοτε ήταν μία από τις πιο θανατηφόρες μορφές λευχαιμίας, πλέον θεωρείται ιάσιμη στο μεγαλύτερο μέρος των περιπτώσεων και αντιμετωπίζεται σε αρκετές περιπτώσεις χωρίς χημειοθεραπεία με το συνδυασμό ATRA (all-trans retinoic acid) και το τριοξείδιο του αρσενικού (ATO) που έχει οδηγήσει σε ποσοστά ίασης που ξεπερνούν το 90%. Η εισαγωγή νεότερων φαρμάκων στη θεραπευτική του πολλαπλού μυελώματος, όπως οι αναστολείς πρωτεασώματος, τα ανοσορυθμιστικά φάρμακα και τα μονοκλωνικά αντισώματα, έχει επίσης βελτιώσει σημαντικά την πρόγνωση. Ενώ δεν είναι ιάσιμο στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ασθενείς ζουν πολύ περισσότερο και με καλύτερη ποιότητα ζωής. Η Χρόνια Λεμφοκυτταρική Λευχαιμία είναι ακόμα ένα νόσημα που δεν αντιμετωπίζεται πλέον με χημειοθεραπεία. Μικρομοριακοί αναστολείς, όπως οι αναστολείς BTK (ibrutinib, acalabrutinib, zanubrutinib) και οι αναστολείς BCL2 (venetoclax) με χωρίς μονοκλωνικά αντισωματα, έχουν αλλάξει δραματικά την πρόγνωση, επιτρέποντας σε πολλούς ασθενείς να διατηρούν ύφεση για χρόνια και μάλιστα ακόμα και με θεραπείες πεπερασμένης διάρκειας. Γενικά, η πρόοδος στα καινοτόμα φάρμακα, οι στοχευμένες θεραπείες και η ανοσοθεραπεία έχουν αλλάξει δραστικά το τοπίο πολλών αιματολογικών νοσημάτων. Η επιβίωση και η ποιότητα ζωής των ασθενών έχουν βελτιωθεί εντυπωσιακά, καθιστώντας τις περισσότερες από αυτές τις ασθένειες πλέον διαχειρίσιμες, αν όχι ιάσιμες.
Πιστεύετε ότι είμαστε κοντά στην ίαση αιματολογικών ασθενειών που έχουν γίνει αιτία στο παρελθόν να πεθάνουν πολλοί άνθρωποι;
Ναι, πιστεύω ότι είμαστε πιο κοντά από ποτέ στην ίαση ορισμένων αιματολογικών ασθενειών που στο παρελθόν θεωρούνταν καταδικαστικές. Η πρόοδος στην επιστήμη και την τεχνολογία έχει αλλάξει δραματικά την προσέγγισή μας σε πολλές ασθένειες, μεταμορφώνοντας το πεδίο της αιματολογίας. Εκτός από όσα ήδη ανέφερα, να μην ξεχνάμε και την γονιδιακή θεραπεία που επίσης δίνει την προοπτική της οριστικής ίασης.
Υπήρξε περίπτωση ασθενούς που ενώ αρχικά είχε μια δυσοίωνη πρόγνωση για το νόσημά του κατά την διάρκεια της νοσηλείας του, προέκυψε νέο θεραπευτικό σχήμα που του άλλαξε την ζωή;
Υπήρξε! Ήταν ένας ασθενής μου με Λέμφωμα Hodgkin που είχε υποτροπιάσει, είχε αρνηθεί την αυτόλογη μεταμόσχευση και δεν ανταποκρίθηκε σε 2 θεραπείες διάσωσης. Έτσι είχα ζητήσει ένα νέο για τότε φάρμακο που ήταν ένας αναστολέας των σημείων ελέγχου που πλέον χρησιμοποιείται ευρέως. Το φάρμακο αργούσε να έρθει λόγω διαδικασιών και είχαμε προετοιμαστεί τόσο η οικογένεια όσο και εμείς για το μοιραίο και έτσι ο ασθενής ήταν στο σπίτι. Όταν το φάρμακο ήρθε, θυμάμαι τον έφεραν σε βαριά κατάσταση και υπήρχαν ενδοιασμοί κατά πόσο αξίζει να χορηγηθεί με δεδομένο ότι ήταν υψηλού κόστους και ο ασθενής σχεδόν σε ημικωματώδη κατάσταση λόγω της εξάντλησης. Το χορηγήσαμε Παρασκευή. Το Σάββατο παρουσίασε υψηλό πυρετό, λόγω του φαρμάκου το οποίο ενεργοποιεί το ανοσοποιητικό του ασθενή για να στραφεί εναντίον της κακοήθειας και την Κυριακή ήταν όρθιος και σε πλήρη εγρήγορση. Τη Δευτέρα πήγε στο σπίτι του. Έζησε άλλα περίπου 5 χρόνια.
Κάποτε ασθενείς με σπάνια νοσήματα, αιματολογικά – ογκολογικά φεύγαν, αν είχαν την δυνατότητα για το εξωτερικό. Σήμερα ένας ασθενής αιματολογικός μπορεί να καλυφθεί πλήρως στα ελληνικά νοσοκομεία με τους γιατρούς και τους επαγγελματίες υγείας που διαθέτουμε ως χώρα;
Σήμερα, η Ελλάδα διαθέτει Αιματολόγους πολύ υψηλού επιπέδου που μπορούν να παρέχουν σύγχρονες θεραπείες για όλες τις αιματολογικές νεοπλασίες. Η πρόοδος στην ιατρική τεχνολογία, η πρόσβαση σε καινοτόμα φάρμακα και οι εξειδικευμένες γνώσεις των Ελλήνων γιατρών έχουν μηδενίσει την ανάγκη των ασθενών να καταφύγουν στο εξωτερικό. Επιπλέον, η Ελλάδα συμμετέχει σε πολλές κλινικές δοκιμές και παρέχει πρόσβαση σε καινοτόμα φάρμακα αιχμής, όπως τα μονοκλωνικά αντισώματα, οι στοχευμένες θεραπείες και οι ανοσοθεραπείες, ενώ υπάρχουν εξειδικευμένα κέντρα για αλλογενείς και αυτόλογες μεταμοσχεύσεις, τα οποία λειτουργούν σύμφωνα με διεθνή πρότυπα.
Πόσες κλινικές μελέτες γίνονται στην χώρα μας για αιματολογικά νοσήματα ; Θα θέλατε ν’ αναπτυχθούν περισσότερο; Εκτιμάτε ότι η πολιτεία έχει αντιληφθεί την αναγκαιότητά τους ;
Δεν είμαι σε θέση να σας δώσω τον ακριβή αριθμό. Προσωπικά είμαι πολύ ευαισθητοποιημένη στην κλινική έρευνα και είμαι η Κύρια Ερευνήτρια (Primary Investigator) σε περισσότερες από 30 Κλινικές Δοκιμές στην Κλινική μας. Θα ήθελα σίγουρα να αναπτυχθούν περισσότερο. Θα ήθελα να μπορούσα να προσφέρω σε κάθε ασθενή μου μια κλινική δοκιμή. Εκτιμώ ότι η Πολιτεία δεν έχει αντιληφθεί την αναγκαιότητά τους και επίσης και οι ασθενείς δεν έχουν αντιληφθεί την αξία τους. Θα πρέπει να δουλέψουμε περισσότερο για αυτό εμείς οι γιατροί.
Ποια είναι τα συστατικά γνωρίσματα εκείνα που κάνουν έναν γιατρό, Καλό γιατρό;
Αυτήν την ερώτηση την βάζω εγώ στους φοιτητές μου! Συνήθως ζητώ να μου γράψουν 3-5 χαρακτηριστικά που κάνουν τον καλό γιατρό. Οι ερωτήσεις διαφέρουν ανάλογα με το έτος σπουδών. Το έκανα και αυτήν την εβδομάδα! Οι φοιτητές μικρότερων ετών εστιάζουν περισσότερο στην ευγένεια, στην επικοινωνία και στην ενσυναίσθηση. Οι φοιτητές μεγαλύτερων ετών αναφέρουν τις γνώσεις και την κριτική και διερευνητική σκέψη. Ο λόγος που το κάνω είναι για να τους πω στο τέλος της συζήτησης ότι αυτά που θεωρεί ο καθένας ως βασικά χαρακτηριστικά, να μην ξεχάσει να τα υιοθετήσει. Και να ελέγχει κάθε 2-3 χρόνια εάν συνεχίζει στις ίδιες αξίες. Εγώ θα έλεγα 1. Επιστημονική κατάρτιση και συνεχιζόμενη εκπαίδευση, 2. Ενσυναίσθηση και ανθρωπιστική προσέγγιση, 3. Επικοινωνιακές δεξιότητες, 4. Ηθική και επαγγελματισμός και 5. Συνεργατικότητα. Αν εκτός από αυτά έχει και ψυχραιμία, αντοχή στην πίεση και Πάθος για την Ιατρική τότε αγγίζουμε την τελειότητα. Συνοπτικά είναι η ισορροπία ανάμεσα στη γνώση, την καλοσύνη και την αφοσίωση.
Στο τέλος μιας διδακτικής περιόδου, είστε ικανοποιημένη για τις αφορμές που δώσατε στους φοιτητές να εξελιχθούν;
Συχνά το καταλαβαίνω αργότερα όταν τους ξανασυναντώ! Γενικά προσπαθώ να δημιουργώ ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει την ερώτηση και τη συζήτηση. Θέλω οι φοιτητές μου να καταλάβουν ότι η ιατρική δεν είναι μόνο επιστήμη, αλλά και τέχνη που απαιτεί ανθρωπιά, ενσυναίσθηση και αντοχή στα δύσκολα. Σκοπός μου δεν είναι μόνο να τους μεταδώσω γνώσεις, αλλά να τους βοηθήσω να σκεφτούν κριτικά, να ανακαλύψουν τη δική τους φωνή και να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση στον ρόλο τους ως μελλοντικοί γιατροί. Φυσικά, η διαδικασία της εκπαίδευσης είναι αμφίδρομη. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι φοιτητές με προκαλούν να επανεξετάσω τις δικές μου απόψεις, να ξαναβρώ τον ενθουσιασμό μου και με εμπνέουν με την ενέργεια και τις ιδέες τους. Συχνά ξεκινάω το μάθημα κουρασμένη και τελειώνω ξεκούραστη!
Ένας μεγάλος παράγοντας που εμείς οι ασθενείς εκτιμούμε πολύ, είναι ο τρόπος επικοινωνίας που επιλέγει ο γιατρός να μας ανακοινώσει τ’ αποτελέσματα. Υπάρχει κάποιο πρωτόκολλο που ακολουθείτε ή ο κάθε γιατρός επιλέγει «να τα πει με τον δικό του τρόπο;»
Πολύ σωστή και δύσκολη ερώτηση. Η ανακοίνωση δυσάρεστων νέων (breaking bad news) είναι μια από τις πιο ευαίσθητες πτυχές της ιατρικής πρακτικής. Παρόλο που κάθε γιατρός διαμορφώνει το δικό του στυλ επικοινωνίας, υπάρχουν βασικές αρχές και πρωτόκολλα που μπορούν να διδαχθούν και να εφαρμόζονται για να διασφαλιστεί ότι η προσέγγιση είναι επαγγελματική, ανθρώπινη και υποστηρικτική. Επειδή αυτό ποτέ δεν το διδάχθηκα, είχα καημό να το διδάξω και έτσι το έχω ενσωματώσει εδώ και 5 περίπου χρόνια στο Μάθημα Επιλογής «Λευχαιμίες» του οποίου είμαι Υπεύθυνη.
Νιώσατε ποτέ απογοήτευση για θέματα που θα θέλατε να προχωρήσουν πιο γρήγορα και εξαιτίας παραγόντων του συστήματος δεν προχωράνε .
Ναι, υπήρξαν στιγμές που ένιωσα απογοήτευση όταν θέματα που θα μπορούσαν να προχωρήσουν πιο γρήγορα καθυστερούσαν λόγω παραγόντων του συστήματος. Στην ιατρική και την έρευνα, η πρόοδος απαιτεί ομαδική προσπάθεια, επαρκείς πόρους και ένα λειτουργικό σύστημα υγείας. Όταν οι παράγοντες αυτοί δεν συνδυάζονται αποτελεσματικά, είναι φυσικό να προκύπτουν καθυστερήσεις που επηρεάζουν την πρόοδο και, τελικά, τους ασθενείς. Η γραφειοκρατική διαδικασία για την έγκριση νέων θεραπειών, τη συμμετοχή σε κλινικές μελέτες ή την προμήθεια σύγχρονου εξοπλισμού μπορεί να είναι εξαιρετικά χρονοβόρα. Αυτό συχνά εμποδίζει την άμεση εφαρμογή καινοτομιών που θα μπορούσαν να ωφελήσουν τους ασθενείς. Αυτό που με κρατά αισιόδοξη είναι ότι, ακόμα και αν το σύστημα κινείται αργά, η αφοσίωση και οι προσπάθειες των γιατρών τελικά φέρνουν αποτελέσματα. Κάθε μικρή νίκη είναι ένα βήμα προς τα εμπρός, και αυτό μου δίνει τη δύναμη να συνεχίζω.
Ποια κατά την γνώμη σας είναι τα μεγάλα προβλήματα που σταματάνε την έρευνα στην Ελλάδα ή την επιστροφή από το εξωτερικό πολύ καλών επιστημόνων; Η αναξιοκρατία; Η γραφειοκρατία; Τα πολύ λιγότερα χρήματα που κερδίζει ένας Έλληνας γιατρός σε σχέση με τον συνάδελφό του στην Αμερική ή στην Γερμανία ; Η έλλειψη υποδομών;
Η έρευνα στην Ελλάδα, παρά τις εξαιρετικές δυνατότητες και τους σπουδαίους επιστήμονες που διαθέτουμε, αντιμετωπίζει χρόνια προβλήματα που εμποδίζουν την ανάπτυξή της και αποθαρρύνουν την επιστροφή Ελλήνων επιστημόνων από το εξωτερικό. Τα κύρια προβλήματα περιλαμβάνουν: 1. Την υποχρηματοδότηση της έρευνας. Η Ελλάδα επενδύει μικρό ποσοστό του ΑΕΠ στην έρευνα και ανάπτυξη σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα περιορισμένες ευκαιρίες για την υλοποίηση καινοτόμων ιδεών και δυσκολία πρόσβασης σε εξοπλισμό αιχμής και αναλώσιμα για πειραματική δουλειά. 2. Η γραφειοκρατία είναι επίσης μεγάλο πρόβλημα. Η γραφειοκρατική διαδικασία για τη χρηματοδότηση, τις εγκρίσεις πρωτοκόλλων ή τη διαχείριση ερευνητικών προγραμμάτων καθυστερεί και συχνά και τα ίδια τα πανεπιστημιακά ιδρύματα λειτουργούν με αργούς ρυθμούς λόγω πολύπλοκων διοικητικών διαδικασιών. Μετά θα έβαζα και τους μισθούς που αναφέρατε που σαφώς είναι πολύ χαμηλότεροι σε σχέση με το εξωτερικό. Και σε αυτό το σημείο θα ήθελα να επισημάνω ότι οι γιατροί, ειδικά οι νεότεροι πολύ συχνά δουλεύουν χωρίς σαφές ωράριο. Επιπλέον οι ασθενείς μετά την πανδημία COVID επικοινωνούν μαζί μας με διάφορους τρόπους και σε ποικίλες ώρες. Στο εξωτερικό ο ιατρός δεν είναι άμεσα προσβάσιμος στον ασθενή και εκτός ωραρίου δεν δέχεται καμία ενόχληση. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν καμιά φορά όρια. Αυτό βέβαια θα μου πείτε είναι και θέμα παιδείας και θα συμφωνήσω.
Πως βλέπετε το μέλλον στην αιματολογία με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης κα των νέων τεχνολογιών;
Το μέλλον της αιματολογίας με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) και των νέων τεχνολογιών διαγράφεται εξαιρετικά ενδιαφέρον και ελπιδοφόρο. Οι δυνατότητες που προσφέρουν αυτές οι τεχνολογίες επηρεάζουν ήδη κάθε πτυχή της αιματολογικής πρακτικής, από τη διάγνωση και τη θεραπεία μέχρι την έρευνα και τη διαχείριση ασθενών. Θα βελτιωθεί σίγουρα η διαγνωστική καθώς η διάγνωση στην Αιματολογία συμπεριλαμβάνει την εικόνα όπου η Βαθιά μηχανική μάθηση έχει εξαιρετικές επιδόσεις, θα βελτιωθεί η εκτίμηση της πρόγνωσης με την ανάλυση μεγάλων δεδομένων (big data), θα ανακαλυφθούν γρήγορα νέα φάρμακα και θα αλλάξει και ο τρόπος διεξαγωγής των κλινικών δοκιμών οπότε θα έχουμε και πιο γρήγορες εγκρίσεις από τις ρυθμιστικές αρχές. Η τηλεϊατρική και οι φορητές συσκευές (wearables) επίσης θα βελτιώσουν την παρακολούθηση των ασθενών και θα επιτρέπουν την άμεση παρέμβαση όταν αυτό είναι απαραίτητο. Θα προκύψουν σαφώς και θέματα ηθικής όπως η προστασία των προσωπικών δεδομένων, η διαφάνεια των αλγορίθμων, η μεροληψία των δεδομένων, η ευθύνη για τυχόν ιατρικά λάθη και θα πρέπει να είμαστε ενήμεροι και ευαισθητοποιημένοι για όλα αυτά. Η Αιματολογία και η Ιατρική γενικότερα θα αλλάξουν με τις νέες τεχνολογίες. Η ΤΝ δεν θα αντικαταστήσει τους γιατρούς, αλλά θα τους ενδυναμώσει προσφέροντας σημαντικά υποστηρικτικά εργαλεία για πιο αποτελεσματική, γρήγορη και εξατομικευμένη φροντίδα. Είναι σημαντικό όμως να υπάρχει ισορροπία μεταξύ της τεχνολογίας και της ανθρώπινης επαφής, ώστε η ιατρική να παραμείνει ανθρωποκεντρική. Και για αυτό έχουμε ευθύνη όλοι μας. Το μέλλον πάντως προδιαγράφεται γεμάτο προκλήσεις, αλλά και μεγάλες ευκαιρίες και είναι ήδη εδώ!
Η Ελευθερία Χατζημιχαήλ, MD, PhD είναι Αιματολόγος, με ισχυρό υπόβαθρο και ερευνητικές δραστηριότητες στην επιγενετική και τη μεταφραστική έρευνα και επί του παρόντος Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αιματολογίας στο Τμήμα Ιατρικής της Σχολής Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων το 1998 και εκπαιδεύτηκε στην Αιματολογία στο St. Bartholomew’s Hospital, Barts and the London Trust, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο και στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Για τα επιτεύγματά της το 2011, της απονεμήθηκε μια υψηλού κύρους υποτροφία ενός έτους από το Ίδρυμα της Ελληνικής Αιματολογικής Εταιρείας για να συνεργαστεί με τον Δρ Ισίδωρο Ρηγούτσο ως Επισκέπτης Επιστήμονας στο Κέντρο Υπολογιστικής Ιατρικής, Jefferson Medical College, Thomas Jefferson University, ΗΠΑ, στον τομέα του μη κωδικοποιημένου ανθρώπινου γονιδιώματος με υπολογιστικές και πειραματικές προσεγγίσεις. Έχει επίσης λάβει το υψηλού κύρους βραβείο Clinical Research Training in Haematology 2016-2017 από την European Hematology Association, ένα μοναδικό πρόγραμμα κατάρτισης και καθοδήγησης διάρκειας 9 μηνών που επικεντρώνεται στην κλινική έρευνα στην Ευρώπη, με παγκόσμια εμβέλεια. Είναι Επιστημονική Υπεύθυνη σε περισσότερες από 30 κλινικές δοκιμές φάσης III και IV και έχει διατελέσει ως συνερευνητής σε περισσότερες από 25 κλινικές δοκιμές φάσης I-III και κριτής σε περισσότερα από 27 περιοδικά. Είναι μέλος του Associate Editorial Board του American Journal of Blood Research και μέλος του Editorial Board του Diseases (section Oncology) και μέλος της Ελληνικής Αιματολογικής Εταιρείας (ΕΑΕ), της Ελληνικής Ομάδας Μελέτης Μυελώματος (GMSG), του Τμήματος Μυελοδυσπλαστικών Συνδρόμων (ΜΔΣ) και Μυελικής Ανεπάρκειας (ΜΑ) της ΕΑΕ, της America Society of Hematology, της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Έρευνας για τον Καρκίνο και της European Hematology Association. Είναι επίσης Γραμματέας της Διοικούσας Επιτροπής του Επιστημονικού Τμήματος ΜΔΣ και ΜΑ της ΕΑΕ τα διαστήματα 2022-2023, 2024-2025, και Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Αιματολογικής Εταιρείας για το 2022- 2024. Έχει περισσότερες από 130 δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές με h-index 33 (πηγή Scopus).
