Από τα γεύματα γεμάτα πρωτεΐνη μέχρι τα οφέλη των οσπρίων και τη διαλειμματική νηστεία, ο κλασικός κόσμος είχε ισχυρές απόψεις για το πώς να παραμείνει κανείς υγιής.
Πριν από τις τάσεις του Instagram και τις δίαιτες που βασίζονται στο DNA, οι Έλληνες και Ρωμαίοι γιατροί χρησιμοποιούσαν τη διατροφή ως την κύρια μορφή υγειονομικής περίθαλψης. Παραδόξως, οι συμβουλές τους φαίνονται ταυτόχρονα σύγχρονες και αξιοσημείωτα λογικές. Η υπερβολική κατανάλωση κόκκινου κρέατος (ειδικά βοδινού) θα μπορούσε να οδηγήσει σε καρκίνο, έγραψε ο Ρωμαίος γιατρός Γαληνός του 2ου αιώνα μ.Χ. Όσοι ήθελαν να χάσουν βάρος, έγραψε ο Ιπποκράτης, θα έπρεπε να δοκιμάσουν αυτό που ονομάζουμε καρδιοαναπνευστική άσκηση νηστείας: άσκηση με άδειο στομάχι πριν από το φαγητό. Και η κοτόσουπα, έγραψε ο Διοσκουρίδης, ο πατέρας της φαρμακολογίας, «χορηγείται πολύ συχνά σε άτομα με κακή υγεία για να τους διορθώσει».
«Το πιο σημαντικό από όλα», έγραψε ο Ρωμαίος συγγραφέας Κέλσος, «είναι ότι ο καθένας πρέπει να είναι εξοικειωμένος με τη φύση του σώματός του». Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάποιο είδος σωματικής αδυναμίας, συνέχισε – και είτε έχετε την τάση να παίρνετε βάρος είτε να δυσκολεύεστε να το διατηρήσετε, να έχετε δυσκοιλιότητα ή να περνάει η τροφή κατευθείαν από μέσα σας – «όποιο μέρος είναι το πιο προβληματικό θα πρέπει πάντα να λαμβάνει τη μεγαλύτερη προσοχή» και θα πρέπει να προσαρμόζουμε τη διατροφή μας ανάλογα.
Όλα έχουν να κάνουν με την ισορροπία
Οι αρχαίες ιδέες για τη διατροφή βασίζονταν σε αρχαϊκές θεωρίες σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του σώματος. Οι περισσότεροι Έλληνες και Ρωμαίοι γιατροί πίστευαν ότι όλα τα σώματα υπήρχαν σε ένα φάσμα θερμού, κρύου, υγρού και ξηρού. Γενικά, από τον Ρωμαίο γιατρό Γαληνό και μετά, οι ιδιότητες του υγρού, ξηρού, θερμού και κρύου πιστεύεται ότι αντιστοιχούν σε χυμούς (ή ουσίες) στο σώμα. Το αίμα ήταν ζεστό και υγρό, το φλέγμα ήταν κρύο και υγρό, η μαύρη χολή ήταν κρύα και ξηρή και η κίτρινη χολή ήταν ζεστή και ξηρή. Ήδη από τον Ιπποκράτη, πιστευόταν ότι η ανεπάρκεια ή η περίσσεια μιας από αυτές τις ουσίες θα οδηγούσε σε πόνο και ασθένεια. Οι κύριοι τρόποι για τη ρύθμισή τους ήταν μέσω της άσκησης, η οποία θα θέρμαινε το σώμα, και της διατροφής, η οποία ανάλογα με τις ουσίες μπορούσε είτε να ψύξει είτε να θερμάνει το σώμα από μέσα.
Ορισμένα σώματα -όπως αυτά των γυναικών- θεωρούνταν πιο προδιατεθειμένα να είναι «υγρά», ενώ άλλα -όπως των νέων ανδρών- ήταν πιο ζεστά και ξηρά, αλλά σε γενικές γραμμές, η υγεία μπορούσε να επιτευχθεί διατηρώντας αυτές τις ιδιότητες σε ισορροπία, εξηγεί η Claire Bubb, Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Λογοτεχνίας και Επιστήμης στο Ινστιτούτο Μελέτης του Αρχαίου Κόσμου στο NYU και συγγραφέας του πρόσφατα δημοσιευμένου βιβλίου «Πώς να τρώτε: Ένας Αρχαίος Οδηγός για Υγιεινή Ζωή».
«Για να το θέσω αρκετά απλοϊκά», λέει ο Bubb, «η βασική θεωρία ήταν ότι ένας ασθενής που έπασχε από μια ζεστή και ξηρή ασθένεια [π.χ. χολέρα] πιθανότατα θα έβρισκε κάποια ανακούφιση σε μια δροσερή και υγρή διατροφή (και θα ήταν πολύ λιγότερο επικίνδυνο να δώσει κανείς σε κάποιον λίγο μαρούλι από το να του δώσει ένα… φάρμακο, του οποίου ο κίνδυνος αρνητικών επιπτώσεων θα μπορούσε να είναι καταστροφικός)». Το μαρούλι θεωρούνταν ως μια δροσιστική τροφή που μπορούσε να ρυθμίσει τη θερμοκρασία του σώματος σε όσους υπερθερμαίνονταν, είτε λόγω της εγγενούς φύσης τους, είτε λόγω ασθένειας, είτε λόγω του καιρού.
Πολλές από τις θερμαντικές και ψυκτικές ιδιότητες των τροφίμων γίνονται ενστικτώδεις: το μαρούλι και τα αγγούρια δροσίζουν, αλλά η ρόκα θερμαίνει επειδή είναι πιπεράτη. Το κρέας είναι μια θερμαντική τροφή, ειδικά αν παρασκευάζεται με ψήσιμο (το οποίο δεν χρησιμοποιεί υγρό και χρησιμοποιεί υψηλότερες θερμοκρασίες κατά την παρασκευή του). Τα ωμά λαχανικά είναι δροσιστικά τρόφιμα και επομένως είναι καλύτερα να φυλάσσονται για το καλοκαίρι, όταν το σώμα χρειάζεται ψύξη.
Σύμφωνα με τους αρχαίους γιατρούς, αυτές οι συνταγές είχαν αποτέλεσμα. Ο Γαληνός ισχυρίστηκε στο έργο του «Περί των Ιδιοτήτων των Τροφίμων» ότι ως νέος άνδρας —ο οποίος, λόγω της ηλικίας του, ήταν πιο ζεστός— χρησιμοποιούσε με επιτυχία το μαρούλι για τις δροσιστικές του ιδιότητες. Τώρα που ήταν μεγαλύτερος, είχε αποκτήσει μια νέα χρήση ως υπνωτικό. «Η μόνη θεραπεία κατά της αϋπνίας για μένα», έγραψε, «ήταν το μαρούλι που το έτρωγα το βράδυ».
Ενώ η διατροφή ήταν σημαντική για τη διάγνωση και τη θεραπεία ασθενειών, ήταν ακόμη πιο απαραίτητη ως μέσο πρόληψης ασθενειών. Με τις χειρουργικές και φαρμακευτικές θεραπείες στα σπάργανα, οι περισσότερες ασθένειες ήταν ανίατες. Ως αποτέλεσμα, η διατροφή ήταν προληπτική υγειονομική περίθαλψη – και ένας από τους λίγους τρόπους με τους οποίους ένα άτομο μπορούσε να προσπαθήσει να αποφύγει την ασθένεια. Αν ένα άτομο χρειαζόταν να δροσιστεί, έγραψε ο Κέλσος στο βιβλίο του “Περί Ιατρικής”, θα έπρεπε να πίνει κρύο νερό, να κοιμάται και να τρώει όξινα τρόφιμα. Αν χρειαζόταν να ζεσταθεί, θα έπρεπε να τρώει “όλα τα αλμυρά, πικρά και κρεατικά “.
Εξατομικευμένη διατροφή
Οι αρχαίες διατροφικές συμβουλές ήταν «εξαιρετικά εξατομικευμένες», λέει ο Bubb – «η ιδανική διατροφή πρέπει να προσαρμόζεται στο άτομο, επομένως η ιδέα μιας καθολικής συνιστώμενης ημερήσιας ποσότητας δεν θα είχε νόημα». Ένας αρχαίος αθλητής, ένας γεροδεμένος μονομάχος για παράδειγμα, συμβουλευόταν να τρώει «θρεπτικές», εμπλουτιστικές τροφές όπως χοιρινό ή μοσχάρι. Ένας αρχαίος υπάλληλος γραφείου που ήταν κολλημένος πίσω από ένα γραφείο όλη μέρα κάνοντας λογιστικές εργασίες ή άλλες γραφειοκρατικές εργασίες θα τα πήγαινε καλύτερα με ελαφρύτερες τροφές όπως το ψάρι. Αλλά μερικοί άνθρωποι, σημείωσε ο αρχαίος γιατρός Γαληνός, χωνεύουν το βοδινό κρέας πιο εύκολα από το ψάρι. Οι κανόνες θα ήταν διαφορετικοί για αυτούς.
Γενικά, στους περισσότερους ασθενείς συμβουλεύτηκε να ακολουθούν δύο βασικές αρχές: να τρώνε εποχιακά και να αποφεύγουν τις δραστικές αλλαγές. Η πρώτη αφορούσε λιγότερο τη διαθεσιμότητα (υπό αυτή την έννοια όλοι έτρωγαν εποχιακά) και περισσότερο την προσαρμογή στον καιρό: το καλοκαίρι, να τρώνε ελαφριές, δροσερές τροφές (αγγούρια, μαρούλι, ωμά λαχανικά) τον χειμώνα, να καταναλώνουν μια ζεστή διατροφή με βαρύτερες τροφές που τους κάνουν να νιώθουν άνετα (ψητό κρέας και ψωμί).
Πηγή: nationalgeographic.com
