Τα επικά ποιήματα του Ομήρου, η Ιλιάδα που συντάχτηκε γύρω στο 750 π.Χ. και η Οδύσσεια περίπου το 710 π.Χ. παρέχουν σημαντικές αναφορές για τις αρχαίες ιατρικές πρακτικές, -κυρίως η Ιλιάδα-, πριν από την εποχή του Ιπποκράτη (470-410 π.Χ.) (Ηρόδοτος, 1992; Hajar, 2003:37).
Ο αριστουργηματικός ποιητής της αρχαιότητας, ο Όμηρος εικάζεται ότι καταγόταν από οικογένεια Ασκληπιάδων. Ο ίδιος, ίσως ήταν στρατιωτικός γιατρός ή είχε στενούς δεσμούς με κάποιον θεραπευτή, διότι στα έπη οι αφηγήσεις του για τις πληγές και τις θεραπείες είναι τόσο ρεαλιστικές, ενώ η περιγραφική ορολογία του τόσο πλούσια και το πλήθος χωρίων που απαντάται, βρίθει ιατρικών γνώσεων στους τομείς της Ανατομίας, της Χειρουργικής και της Φυσιολογίας (Ζερδελή, 2022; Minakakis, 2016).
Οι γνώσεις της ανατομίας του Ομήρου έλκονται από την εκτέλεση θυσιών, σφαγίων ή από απλές χειρουργικές επεμβάσεις, τραυματισμούς και κατάγματα. Η απεικόνιση της ιατρικής στα ποιήματά του αντικατοπτρίζει τις γνώσεις και τις πρακτικές της εποχής του, οι οποίες ήταν επηρεασμένες από τη μυθολογία, τη θρησκεία και τις δεισιδαιμονίες (Ζερδελή, 2022).
Ορισμένοι μελετητές, ωστόσο, δεν ενστερνίζονται την άποψη ότι ο Όμηρός ήταν γιατρός, διότι υποστηρίζουν ότι οι ιατρικές λεπτομερείς αναφορές του οφείλονται στην ποιητική του δεινότητα και την ευρεία μάθησή του, παρά στην ιατρική του εκπαίδευση. Ωστόσο όποια κι αν είναι η αλήθεια, ο πλούτος των αναφορών είναι τέτοιος που η Ιλιάδα και η Οδύσσεια χρησιμεύουν ως η αρχαιότερη πηγή πληροφοριών της ελληνικής ιατρικής (Minakakis, 2016).
Το έπος της Ιλιάδας γράφτηκε περίπου το 730 π.Χ. , εξιστορεί την πολιορκία και την πτώση του Ίλιου (Τροίας) που πρόσφατα σύγχρονοι Έλληνες επιστήμονες την τοποθετούν το 1218 π.Χ. (Καφαντάρης, 2016). Αφηγείται το 10ο έτος του Τρωικού πολέμου, της μυθικής μάχης μεταξύ των Ελλήνων και των Τρώων και πραγματεύεται την οργή του Αχιλλέα έναντι του ηγήτορα της εκστρατείας, του βασιλιά των Μυρμιδόνων, Αγαμέμνονα (Δεληκωνσταντίνου 2013 Όμηρος. Ομήρου Ιλιάδα, 2015).
Ο πρώτος καταγεγραμμένος μεγάλος Λοιμός κατά την διάρκεια πολιορκίας της Τροίας
Το αριστουργηματικό έντεχνο ποίημα της Ιλιάδας γραμμένο σε δακτυλικό εξάμετρο αποτελείται από 15.693 στίχους σε 24 ραψωδίες που αριθμούνται με τα κεφαλαιογράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Η Ιλιάδα έχει σπάνια λογοτεχνική και επιστημονική αξία, αλλά και ιατρική σπουδαιότητα. Συνιστά την πρώτη ουσιώδη καταγραφή των τραυματικών πολεμικών κακώσεων και της επακολουθούμενης ιατρικής αντιμετώπισης και περίθαλψης των τραυματιών, ώστε να θεωρείται από ορισμένους μελετητές αφετηρία της ιστορίας της Ιατρικής και της Νοσηλευτικής στην Ομηρική εποχή (Mylonas 2008; Balanika-Baltas, 2014; Σταυρακάκης, 2021).
Η Οδύσσεια αφηγείται τις ευφάνταστες περιπέτειες του ήρωα του Τρωικού Πολέμου, του βασιλιά των Φαιάκων Οδυσσέα, στο ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη που, μετά από 10 χρόνια, λήγει ευτυχισμένα με την επανένωση με την οικογένειά του. (Ομήρου Οδύσσεια, 2015, Μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή).
Ο Όμηρος τεκμηριώνει και στα δυο έπη του, την πίστη των αρχαίων Ελλήνων που πίστευαν ότι οι θεοί εξουσίαζαν τους θνητούς ελέγχοντας τη μοίρα τους. Όταν εξοργίζονταν με τους ανθρώπους οι θεοί τους τιμωρούσαν ποικιλοτρόπως με αρρώστιες, λοιμούς, θάνατο, ατυχίες, ενώ η εξευμένισή τους πραγματοποιούνταν με θυσίες, προσφορές και προσευχές. Ο ποιητής, μέσα από τους στίχους του, συχνά επιτρέπει να διαφανεί η αντίληψη της εποχής του για τον ρόλο του θεϊκού στοιχείου στα ιατρικά δεδομένα (Hajar, 2003:37).
Γνώσεις της ιατρικής τέχνης και τα μέτρα απολύμανσης
Το έπος της Ιλιάδας αρχίζει με την περιγραφή ενός λοιμού που έστειλε ο θεός Απόλλωνας για να αφανίσει το στρατόπεδο των Αχαιών, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας και να τιμωρήσει την ύβρη του Αγαμέμνονα. Ο Χρύσης, ιερέας του θεού Απόλλωνα, προσβλήθηκε, όταν ο βασιλιάς Αγαμέμνων αρνήθηκε το αίτημά του για την επιστροφή της αιχμάλωτης κόρης του, Χρυσηίδας και ένεκα αυτού θίχτηκε ο θεός Απόλλωνας και κατήλθε από τον Όλυμπο οργισμένος και άρχισε να ρίχνει τα καυστικά βέλη του στο στρατόπεδο (Ομήρου Ιλιάδα, 2015: Ραψωδία Α, στίχοι 43-52).
Από τις αφηγήσεις του Ομήρου γνωρίζουμε ότι αφανίστηκε μεγάλο μέρος του ελληνικού στρατού. Επί εννιά μέρες έκαιγαν σε πυρές τα πτώματα των εκατοντάδων νεκρών, ώστε να μην μολυνθούν και οι λοιποί στρατιώτες. Σύμφωνα με το κείμενο, η αρρώστια μεταδόθηκε πρώτα στους σκύλους, μετά στα μουλάρια και τέλος στον άνθρωπο. Ο Όμηρος με σημαντικές γνώσεις της ιατρικής τέχνης αναφέρει τα μέτρα απολύμανσης που εφαρμόσθηκαν μετά το λοιμό, δηλαδή το πλύσιμο των αντικειμένων στην θάλασσα. Τελικά η πανούκλα σταμάτησε επειδή ο Απόλλωνας κατευνάστηκε, όταν η Χρυσηίδα, η κόρη του Χρύση, επεστράφη στον πατέρα της από τον Αχιλλέα (Όμηρος. Ομήρου Ιλιάδα, 2015).
Αναφορές περί απολύμανσης έχουμε και σε άλλο εδάφιο της Ιλιάδας, όταν ο Αχιλλέας με θειάφι και τρεχούμενο νερό καθαρίζει την καλοφτιαγμένη κούπα του, δώρο της μητέρας του Θέτιδας (Όμηρος. Ομήρου Ιλιάδα, 2015: Ραψωδία Π, στίχοι 225-230).
Ο Όμηρος αναφέρει περιστατικό απολύμανσης και στην Οδύσσεια, όταν ο Οδυσσέας, κατόπιν του φόνου των μνηστήρων, ζητά από την τροφό του, την Ευρύκλεια να του προμηθεύσει θειάφι 1 , το οποίο καίει στην αυλή για να εξαγνιστεί και να απολυμανθεί το παλάτι, αλλά και ο ίδιος (Ομήρου Οδύσσεια, 2015: Ραψωδία Ψ, στίχοι 49-51).
Το θειάφι με την υγρασία και τον αέρα μετατρέπεται σε διοξείδιo θείου (SO2) και τελικά σε θειώδες οξύ που καταστρέφει ορισμένους μικροοργανισμούς.
Αποσπάσματα από την παρουσίαση της Βασιλικής Α. Μπαφατάκη, Αρχαιολόγο – Επικοινωνιολόγο, MSc., PD. Ακαδημαϊκή Ερευνήτρια Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας, του Τμήματος Φιλοσοφίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
